معاونت پژوهش مدرسه علمیه الزهراء شاهین دژ

اهمیت یادداشت برداری

از نظر قرآن ، قلم و نگارش دارای ارزش و اهمیت است به گون های که حداوند متعال به آن سوگند یاد می کندو می فرماید:

ن والقلم و ما یسطرون: ن، سوگند به قلم و آنچه می نگارند.

به فرموده ی پیامبر گرامی اسلام (ص) نوشتن و نگارش ف علم و دانش را در اختیار انسان نگه می دارد:

قیّدوا العلم بالکتابة: علم و دانش را با نوشتن و نگارش در بند آورید و مقید سازید.

امام صادق (ع) درباره ارزش و اهمیت نوشتن می فرمایند:

اکتبوا فانّکم لاتحفظون حتّی تکتبوا: بنویسید، که تا ننویسید در حافظه نمی سپارید.

آنان که نامشان در تاریخ علم و دانش بشری جاودانه مانده است و می ماند، یکی از علتهای آن (نوشتن) و (نگارش) مطالب به یادگاری ماندنی بوده است.

از سوی دگیر رشد سریع دانش و پیچیدگی و گستردگی نیازهای اطلاعاتی پژوهشگران و تاثیر متقابل این دو پدیده بر یکدیگر و عدم اطمینان به حافظه برای نگه داری و بازیابی معلومات و تاثیر بسزایی که «نوشتن» در یادگیری دارد، همگی موجب ارزش و اهمیت« یادداشت برداری» و «فیش نویسی» گشته است.

بله، «نوشتن» خود، یک ارزش است ولی «منظم نوشتن» ارزش بالاتری است که بسیاری از آن عافلند، زیرا لازمه رسیدن سریع به پایگاه رفیع علم و دانش و دستیابی به جایگاه بلند اندیشه و خرد، «منظم نوشتن» مطالب و بهره جستن از مطالعات و تحقیقات گذشته است.

ابزار وسایل یادداشت برداری

برخی از ابزار وسایل یادداشت برداری عبارتند از :

1- برگه یادداشت

نکته: برای یادداشت مطالب اصلی و نکات مهم و ثبت مواد خام وا ولیه تحقیق باید از «فیش» استفاده نمود، و برگه هایی مانند ورق کلاسور و دفتر را باید در مراحل بعدی تحقیق یعنی رد تدوین و نگارش مطالب به صورت پژوهشنامه و جزوه و یا در نوشتن مطالب بلند و طولانی بکار گرفت.

جنس فیش:

چون از یک سو ارتباط و تماس مطالعه کنندگان و محققان با فیشها غالبا مستمر و همیشگی خواهد بود، و از سوی دیگر ضخامت برگه های یادداشت نباید به گونه ای باشد که حجم زیادی را در بر گیرد، از این رو برگه­ها باید از جنس مرغوب و با دوام و در یک اندازه باشد و در نتیجه از استهلاک برگه ها و از خراب شدن زود هنگام در مراجعات مکرر جلوگیری شده ، و قرار دادن آنها در برگه دان مخصوص به آسانی صورت پذیرد.

اندازه فیش:

اندازه برگه های یادداشت معمولا به موضوع تحقیق و نوع کار و سلیقه محقق بستگی دارد، ولی غالبا از اندازه های استاندارد (5/7* 5/12 و 10 *15 ، 12 * 20 ، 15*20) سانتیمتر استفاده می شود که از میان آنها اندازه (10*15) سانتی متر متداولتر است.

شکل فیش:

شکل فیش به صورتهای ساده و غیر ساده است که نمونه ای از آن بدین گونه می باشد:

2- قلم یادداشت

بهتر است قلم یادداشت دارای نوکی ریز و روان و از جنسی مناسب و بادوام باشد ، برخي نوشته ‌ها به لحاظ نوع رنگ يا نوع قلم، با مرور زمان يا محو مي‌ شود، يا جوهر پس مي ‌دهد و نوشته را خراب مي‌ كند. خطّ‌ ها گاهي ناخواناست. انتخاب قلم روان و پر رنگ و نيز نوشتن با خط زيبا و خوانا، كاري اساسي است. البته حوصله مي ‌خواهد و سليقه و چون ممکن هست از فیش های مطالعاتی فتوکپی گرفته شود .

كاغذ كاهي و نازك، يا خودكارهايي كه رنگ آن‌ ها پس از مدتي به پشت صفحه نفوذ مي ‌كند(مثل سبز و قرمز) يا استفاده از جوهر و خودنويس، كه با سرايت آب يا خوردن دستِ تر، خراب مي ‌شود، هم ‌چنين استفاده از مداد، كه با مرور زمان از بين مي ‌رود، شيوه خوبي نيست.

3- وسیله غلط گیری

در فیش برداری که معمولا اتفاق می افتد غلط نوشتن است که می توان از لاکهای سفید غلط گیری و یا برچسبهای سفید ریز برای برطرف کردن آنها استفاده نمود.

4- برگه دان (فیشیه)

برگه دان عبارت از پاکتها یا کیفها و یا جعبه های مخصوصی است که اندازه و حجم آن به گونه ای است که فیشهای بسیاری برای نگه داری در آن گذاشته می شود تا از پارگی و پراکندگی برگه ها جلوگیری شده، حمل و نقل و طبقه بندی و بازیابی فیشها را آسان نماید برخی کیفهای پلاستیکی ، چرمی ، زونکن، پوشه و فایل را به عنوان برگه دان استفاده می نمایند.

5- برگه راهنما

می توان از طلقها و برچسبها برای برگه راهنما استفاده کرد.

هر برگه دان حاوی فیشهای متعددی است که همگی آنها دارای یک عنوان و موضوع (عام) می باشند. برای نشان دادن موضوعات عام و تفکیک برگه دانها از یکدیگر از (برگه راهنما)استفاده می نمایند که نشان دهنده عنوان و موضوع (عام) هر برگه دان که دارای موضوعات مختلف می باشد که بر روی برگه دان مربوطه قرار می گیرد و همچنین بر روی فیشهای داخل برگه دانها نیز استفاده می شود چون هر موضوع عامی خود دارای موضوعات خاصی می باشد برای نشان دادن و تفکیک موضوعات خاص موجود در هر برگه دانی از برگه راهنما استفاده می نمایند، که می توان آن را عناوین و موضوعات خاص هر برگه دانی از یکدیگر جدا کرد تا تشخیص و بازیابی آنها آسان گردد.

6- گیره کاغذ

چون در هر برگه دان تعدادی فیش با موضوعات(خاص) و گوناگون وجود دارد، از این رو پژوهشگران برای قرار دادن فیشهای هم موضوع در کنار هم و به منظورتنظیم و طبقه بندی و بازیابی برگه ها از گیره کاغذ استفاده می نمایند.

7- دفتر فهرست راهنما

به جهت اینکه به مرور زمان بر مطالعات و تحقیقات انسان و در نتیجه بر تعداد عناوین و موضوعات عام تحقیق افزوده خواهد شد بنابراین باید فهرست کاملی از آنها را در دفتری همچون (کلاسور) یادداشت نماییم تا از موضوعات مطالعه شده و تحقیق خود آگاه باشیم و برای بازیابی آنها با مشکلی روبرو نشویم و از دوباره کاری بیهوده نیز خودداری کنیم.

در این برگه که نام آن موضوع کلی و کد مربوطه­اش بر روی آن نوشته شده در کنار صفحه اول هر بخش قرار می­دهیم، و سپس اسامی موضوعات عام آن موضوع کلی را به همراه کد معینی که برای هر کدامشان در نظر گرفته شده است و توضیح آن در قسمت کد گذاری خواهد آمد در آن صفحات ثبت می کنیم.

نکات:

الف . برگه های راهنمایی که نشانگر موضوعات کلی هستند باید به ترتیب (حروف الفبا)تنظیم و قرار داده شوند.

ب . لازم نیست عناوین و موضوعات عامی را که در هر صفحه از موضوع کلی مربوط به خود قرار می گیرند به ترتیب حروف الفبا نوشت.

ج. دفتر پیشنهادی برای فهرست راهنمای موضوعات کلی و عام ، دفتر کلاسور و مانند آن است تا در صورت کم آمدن صفحات برای نوشتن موضوعات عام، بتوان صفحات مورد نیاز را به آن اضافه نمود.

انواع یادداشت برداری

یادداشت برداری و ثبت مطالعات و تحقیقات از گذشته تاکنون به یکی از انواع زیر صورت می گرفته است:

1. علامت گذاری یا خط کشی در متن کتاب و یا حاشیه نویسی در اطراف صفحات آن.

2. خلاصه نویسی در آستر بدرقه کتاب.

3. یادداشت نویسی های پراکنده و غیر منظم در مجموعه هایی به نام (کشکول)

4. ثبت در دفاتر و مجموع هایی به نام (جُنگ) که به صورت الفبایی یا موضوعی تنظیم شده اند مانند«کلاسور» ، «زونکن»،«پوشه».

5. نوشتن مطالب بر روی برگه ها یا کارتهای یکسان و یک اندازه به نام «فیش» ویا «برگه یادداشت».

6. استفاده از نرم افزارههای فیش برداری در رایانه.

روش های یادداشت برداری

چون جمع آوری اطلاعات و معلومات غالبا از سه راه : خواندن یا شنیدن یا دیدن صورت می گیرید، بنابراین یادداشت برداری معمولا یا از یک ماخذ و مدرک کتبی، یا از ایک گفته و درس شفاهی ، ویا از یک فعالیت تجربی و عملی است و ثبت مطالعات وتحقیقات در برگه های یادداشت (فیش) به یکی از روشهای زیر انجام می شود:

1- نقل مستقیم

انتقال یا چسباندن عین عبارات کتاب را به زبان اصلی نقل مستقیم می گویند.

2- ترجمه

نقل مستقیم عبارات کتاب یا ماخذی را به زبان دیگر ترجمه می نامند.

3- تلخیص

یادداشت و ثبت فشرده و گزیده مطالب کتاب و مانند آن را به زبان اصلی و به گونه ای که بیانگر اصول اساسی و مطالب مهم محتوای آن باشد .

4- خلاصه ترجمه

تلخیص کتاب و مانند آن به زبان دیگر با با حفظ صحت تلخیص و دقت ترجمه خلاصه ترجمه می نامند.

5- اقتباس

گرفتن اصل مطالب از یک کتاب و مانند آن را با دخل وتصرف و کم و زیاد کردن .

6- یادداشت شخصی

گاهی مطالب و نظریات نوشته شده بر روی برگه های یادداشت از گنجینه فکر شخص وفیش نویس تراوش کرده است که آن را یادداشت شخصی می نامیم.

مراحل یادداشت برداری

الف. عنوان گذاری (موضوع نویسی)

عنوان گذاری یا موضوع نویسی فیشها از امور مهم در مراحل یادداشت برداری است، زیرا مراجعه به فیشها و ارتباط با آنها برهمین اساس صورت می گیرد و اشتباه در این امر، تحقیقات پژوهنده و طبقه بندی و بازیابی فیشها را با مشکلاتی روبرو می سازد.

يادداشت موضوعي:

مخلوط بودن يادداشت ‌ها، چه به صورت برگه‌ هاي مختلط يا دفترهايي كه حاوي هر نوع مطلب باشد، خوب نيست. بهتر است هم مطالعات انسان موضوعي باشد، و هم يادداشت ‌ها، طبق موضوع ‌ها از هم تفكيك شده باشد. لازمه‌اش تيتر گذاري براي هر يادداشت است. سپس تنظيم و دسته بندي آن ‌ها طبق برنامه دلخواه، بنابراين روي هر برگه يادداشت، تنها يك موضوع را بايد نوشت، هر چند كوتاه باشد. گاهي انسان در زمينه خاصّي يا بر محور يكي دو موضوع معين تحقيق و مطالعه مي ‌كند، گاهي هم مطالعات متنوع و در همه موضوعات است. در هر حال، با سامان بخشي به برگه‌ هاي يادداشت و ايجاد نظم الفبايي يا موضوعي و عنوان‌ هاي اول و دوم، بايد امكان بهره برداري از آن‌ ها را آسان ‌تر و بهتر و بيشتر ساخت. دادن نظم مناسب به برگه‌ ها، ميزان استفاده را مي ‌افزايد. هر يادداشت، مي ‌تواند يك عنوان عام داشته باشد، و يك موضوع خاصّ يا اخصّ؛ مثلاً موضوعاتي هم چون: تاريخ، عقايد، اخلاق، سياست، فقه، حقوق، ادبيات، حديث، اقتصاد، جامعه شناسي، شرح حال و … هر يك«موضوع كلي» است. هر كدام قابل تقسيم به عنوان‌ هاي جزئي‌ تر است. به عنوان نمونه، «عقايد» را مي ‌توان به پنج عنوان جزئي ‌تر خداشناسي، نبوت، امامت، عدل و معاد تقسيم نمود. معاد نيز خود مباحث ريزتري دارد؛ مثل: برپايي قيامت، اثبات معاد، تجسم اعمال، بهشت و جهنم، صراط، شفاعت، محاسبه اعمال و … . اين ‌گونه است كه مي ‌توان براي هر مطلب، تا سه عنوانِ جزئي، فرعي و اصلي گذاشت. يادداشت‌ ها هم بر اساس اين تقسيم، مي ‌تواند تفكيك و دسته بندي شود. تشخيص موضوع و عنوان گذاري براي هر يادداشت، از اهميت خاصّي برخوردار است. عناوين بايد كوتاه، گويا و مرتبط با معنون باشد. گاهي يك مطلب ممكن است به چند موضوع بخورد. مي ‌توان در هر دو جا آورد؛ مثلاً«ولايت فقيه»، هم موضوعي است فقهي و هم سياسي، «ربا» هم اقتصادي است و هم فقهي. «تاريخ بغداد» هم تاريخي است، هم شرح حال، «مشورت»، هم اخلاقي است، هم اجتماعي، «دوستي» هم اجتماعي است هم تربيتي، «نماز جمعه» هم فقهي است هم سياسي اجتماعي و همين طور. گاهي هم عنوان گذاري براي يك مطلب يادداشت شده، مشكل است. انتخاب تيتر در همان هنگام مطالعه و يادداشت، آسان‌ تر و مفيد تر است، چون كه ذهن آماده ‌تر است. و گرنه بايد بعداً دوباره خواند و طبق محتوا عنوان گذاشت و اين نوعي دوباره كاري و وقت‌گير است.

مراجعه مجدد

گاهي بايد سراغ يادداشت ‌هاي قبلي رفت. در اين مراجعه، چه بسا نياز به اصلاح يا تمكيل آن ‌ها باشد كه عملي مي ‌شود. گاهي اطلاع از يادداشت ‌هاي پيشين، سبب جلوگيري از دوباره كاري و يادداشت مجدد و مكرر يك مطلب مي ‌گردد؛ به علاوه، يادداشت براي بهره‌ برداري است. نوشتن و بايگاني كردن،‌ آن‌ ها را از خاصيت مي ‌اندازد. گاهي مطالعه كننده، به مطلب خوبي بر مي ‌خورد يا آن را مي ‌شنود و به فكر يادداشت برداري مي ‌افتد. غافل از آن ‌كه قبلاً آن را نوشته است. مراجعه مجدد به يادداشت ‌ها جلوي اين ضايعات را مي ‌گيرد. (کد) عبارت از عدد ، علامت یا حرف خاصی است که برای تشخصی هویت اجمالی موضوعات، کتب ، مولفان ، مترجمان و … بکار میرود و از تکرار در نوشتن و زیاده نویسی و ضایع شدن وقت پژوهش گر جلو گیر می نماید.

کد گذاری در مواقعی که تعداد فیشها زیاد می شود لزوم خاصی پیدا می کند و در فیش برداری غالبا از دو نوع کد گذاری (موضوعات) و (مآخذ) استفاده می گردد، اگر چه ممکن است برای مولفان و مترجمان نیز کدهای معینی یکار گرفته شود.

ج. شماره گذاری فیشها و ذکر تعداد آنها

شماره گذاری فیشها که در حقیقت همان شماره گذاری صفحات برگه هیا نوشته شده می باشد بر طبق آخرین موضوع ذکر شده در بالای فیشها (کلی، عام، خاص و یا اخص) صورت می گیرد و از شماره یک آغاز می شود.

د. ذکر تاریخ ، مکان، نام استاد وفیش نویسی

ذکر تاریخ و زمان یادداشت برداری با قید رقم روز ، ماه و سال شایسته و در یادداشتهایی که زمان بر آنها اثر می گذارد مانند مطالب آماری بایسته است وهمچنین نوشتن مکان یادداشت برداری نظیر شهر ، ارگان، نهاد، سازمان و یا گروه نیکوست و ذکر نام استادی که مطالعات و تحقیقات زیر نظر او انجام می پذیرد و یا درس و سخنرانی وی خلاصه نویسی و فیش برداری می شودو نوشتن نام فیش نویس در تحقیقات گروهی و جمعی که فیش نویسان، متعدد هستند لازم است.

ه. ذکر مأخذ

مأخذ هر مطلب در ذیل خود مطلب نوشته می شودو فایده آن اعتبار دادن بیشتر به محتوای فیش و مستند بودن آن و رعایت امانت علیم و پرداخت وام اخلاقی در استفاده دیگران است.

منبع نقل مطلب، هر چه دقيق‌ تر باشد، هم اعتبار بيشتري مي ‌يابد، هم مراجعه مجدد را آسان‌ تر مي‌ سازد و وقت كمتري مي‌ گيرد. در ذكر مأخذ نيز تا مي ‌توان بايد از«كد» و علايم اختصاري استفاده كرد تا جاي كمتري بگيرد؛ مثلاً به جاي جلد و صفحه، از«ج» و«ص» استفاده شود. هم ‌چنين يادداشت‌ ها، اگر به صورت ترجمه، تلخيص، نقل به معني، اقتباس، نقل قول غير مستقيم، تغيير عبارات و … انجام گرفته و«عين عبارت» نيست، به اين روش و خصوصيت اشاره شود. گاهي يك مطلب، در منابع متعددي وجود دارد. اگر به يكي از آن‌ ها كه معتبرتر و كهن‌ تر است اكتفا شود بهتر است؛ مگر اين ‌كه به دليل خاصّي بخواهيم به منابع متعدد اشاره كنيم، كه در اين صورت مدرك دقيق مطلب را از هر چند مأخذ ذكر مي ‌كنيم. تهيه كننده يادداشت و نويسنده آن(فيش نويس) خوب است قيد شود، تا معرف برگه‌ هاي يادداشت باشد. ذكر تاريخ يادداشت برداري هم مفيد و مكمل آن است. وقتي كه صرف تهيه يك فيش دقيق و استاندارد مي ‌شود هدر نرفته است، زيرا از هدر رفتن‌ هاي وقت در آينده و بي ثمر بودن يادداشت ‌ها جلوگيري مي ‌كند. نوعي سرمايه گذاري زماني است كه بهره آن در آينده روشن مي ‌شود.

مراجعه مجدد

گاهي بايد سراغ يادداشت ‌هاي قبلي رفت. در اين مراجعه، چه بسا نياز به اصلاح يا تمكيل آن ‌ها باشد كه عملي مي ‌شود. گاهي اطلاع از يادداشت ‌هاي پيشين، سبب جلوگيري از دوباره كاري و يادداشت مجدد و مكرر يك مطلب مي ‌گردد؛ به علاوه، يادداشت براي بهره‌ برداري است. نوشتن و بايگاني كردن،‌ آن‌ ها را از خاصيت مي ‌اندازد. گاهي مطالعه كننده، به مطلب خوبي بر مي ‌خورد يا آن را مي ‌شنود و به فكر يادداشت برداري مي ‌افتد. غافل از آن ‌كه قبلاً آن را نوشته است. مراجعه مجدد به يادداشت ‌ها جلوي اين ضايعات را مي ‌گيرد.

پي نوشت:
{1}. الحياه، حكيمي، ج 1، ص 274. نويسنده: جواد محدثي ،منبع: كتاب روش ‌ها، ص 59.

{2} .روش یادداشت برداری ، عبد الرحیم موگهی

منبع