قبرستان بقیع
قبرستان بقیع
يكي از پر خاطرهترين مكانهاي مدينه، بقيع است؛ جايي كه نخست آن را بقيع الغرقد ميناميدند. «غرقد» نوعي درخت بوده كه در گذشته، در محل اين قبرستان و يا در كنار آن قرار داشته و محتملا به تدريج با گسترش قبرستان، آن درختها -كه به نظر برخي توتستان بوده - از ميان رفته است.
بقيع پيش از اسلام، گورستان مردم يثرب بوده و پس از اسلام نيز به عنوان مهمترين گورستان مدينه شناخته شده است. اين گورستان با وسعت نسبتا زياد خود، در طول قرون مختلف اسلامي مدفن صحابه، تابعين و مهمتر از همه، چهار تن از امامان(عليهمالسلام) بوده و از اين رو محل زيارت تمامي زائران مدينه منوره است. بقيع در ناحيه شرقي مسجد النبي و تقريبا در فاصله دويست متري آن قرار دارد. اين قبرستان تا يكصد سال پيش خارج از حصار قرار داشت، اما اكنون تقريبا در ميان شهر مدينه واقع شده و با چهار خيابان محاصره گرديده است؛ ستين، عبد العزيز، ابي ذر، باب العوالي.
بقيع در زمان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) نيز زيارتگاه بوده و آن حضرت برخي شبها خانه را ترك كرده و تنها به بقيع ميرفته و در آنجا به راز و نياز با خدا ميپرداخته است. برخي دختران آن حضرت و نيز برخي از ياران نزديكش در بقيع مدفونند؛ كساني چون عثمان بن مظعون كه از صحابي مورد علاقه رسول خدا بود.
قبرستان بقيع تا قبل از تسلط آل سعود، قبههاي متعددي داشت كه بر روي قبور خاصي ساخته شده بود. اما اكنون به صورت فضاي باز و سادهاي در آمده است و قبرها جز نشاني ساده، به صورت سنگي كه بالاي سر آنها گذاشته شده، چيزي ندارد. با وجود اين، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقيع باعث گرديده است تا قبر عدهاي از بزرگان مدفون، مشخص باقي بماند؛ گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلكه هزاران تن از صحابه و تابعين به دست فراموشي سپرده شده و قبر آنان نامشخص مانده است.
سفرنامهها و كتابهاي تاريخي كه در قرون مختلف به نگارش در آمده است حكايت از اعتناي كامل زائران حرم نبوي به اين قبرستان ميكند. مسلمانان از هر فرقه و مسلك پس از زيارت خيرالبشر به زيارت مدفون شدگان در بقيع ميآمده و خاطره پر شكوه عصر نخستين اسلامي و مظلوميت امامان را زنده ميكردهاند. متاسفانه اين قبور به دليل عقايد خاص حاكمان جديد عربستان تخريب گرديده و باعث دلخوري جمعيتهاي ميليوني مسلمانان زائر و غير زائر دنياي اسلام شده است. تخريب اين قبهها البته از روي توجه به سادهزيستي نبوده است!
مدفون شدگان در بقيع :قبر امامان شيعه
مهمترين دفن شدگان بقيع از ديدگاه شيعيان، چهار تن از امامان معصوم هستند كه در كنار يكديگر به خاك سپرده شده اند.
بي(عليهالسلام)
ريحانه رسول خدا(صلي الله عليه و آله)، حسن بن علي(عليهماالسلام)، در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنيا آمد. وي و برادرش امام حسين(عليهالسلام) مورد علاقه شديد رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته ميشدند. امام مجتبي(عليهالسلام) بعد از رسول خدا(صلي الله عليه و آله)، در كنار پدرش اميرمؤمنان(عليهالسلام)، در جنگهاي جمل، صفين و نهروان شركت كرد. پس از شهادت اميرمؤمنان(عليهالسلام)، با نصب پدرش، مردم عراق با او بيعت كردند، اما به دلايل متعددي وي را همچون پدرش در جنگ با معاويه تنها گذاشتند. او نيز به اجبار حكومت را رها كرد و عازم مدينه شد. اين رخداد در سال 41 هجري قمري اتفاق افتاد. پس از آن، امام مجتبي(عليهالسلام) به مدت ده سال در مدينه با شيعيان خود مرتبط بود. وي اسوه اخلاق بود و بارها اموال خويش را نصف كرد و نيمي از آن را در راه خدا بخشيد. عاقبت به توطئه معاويه و به دست همسر نابكارش كه دختر اشعث بن قيس بود، مسموم شد و به شهادت رسيد. مردم مدينه در سوگ آن امام به ماتم نشستند. امام علاقهمند بود تا در كنار جدش رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به خاك سپرده شود؛ اما مروانيان با همكاري شخصي كه ادعاي مالكيت زميني را داشت كه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در آنجا مدفون شده بود، مانع اين كار شدند؛ لذا آن حضرت را در بقيع به خاك سپردند.
2. امام سجاد(عليهالسلام)
امام سجاد(عليهالسلام) چهارمين امام شيعه است. او در سال 38 قمري متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبي(عليهالسلام) و پدر خود حسين بن علي(عليهماالسلام) سپري كرد. در كربلا حاضر شد، اما به دليل بيماري نتوانست در جنگ شركت كند. پس از آن قريب سي و چهار سال؛ يعني تا سال 94 قمري، رهبري شيعه را بر عهده داشت. اين دوره، دورهاي سخت بود و شيعيان به شدت تحت فشار امويان قرار داشتند. آن حضرت از راههاي گوناگون توانست شيعيان خالص را در اطراف خويش گرد آورد و راه را براي فرزندش امام باقر(عليهالسلام) باز كند. از مهمترين يادگارهاي امام سجاد (عليهالسلام) دعاهاي آن حضرت است كه مشحون از مفاهيم عالي اخلاقي و عبادي و سياسي است و پس از قرآن و نهج البلاغه، يكي از مهمترين متون ديني ما به شمار ميآيد.
امام سجاد(عليهالسلام) در سال 94 ق. به تحريك وليد بن عبدالملك مسموم گرديد و به شهادت رسيد و در كنار امام مجتبي(عليهالسلام) در بقيع مدفون شد.
3. امام باقر(عليهالسلام)
آن حضرت پنجمين امام شيعه است و در سال 58 قمري به دنيا آمد و تا سال 94 قمري در كنار پدرش در مدينه زندگي ميكرد. پس از شهادت پدر، رهبري شيعه را در دست گرفت و به جهت شهرت علمي و فقهي خويش، شاگردان فراواني گرد او جمع شدند. آن امام را به دليل همين علم و دانش «باقر العلوم»؛ يعني شكافنده علوم لقب دادند. جابر انصاري، از آخرين صحابه بر جاي مانده، سلام رسول خدا (صلي الله عليه و آله) را به او رساند و امام را بوسيد. امام در اوج نزاعهايي كه ميان عالمان مدينه بر سر مسائل اعتقادي و احكام فقهي در گرفته بود، خطوط روشني را در فقه تبيين كرد كه تكيهگاه شيعيان در مذهب اصيل شيعه است.
امام باقر(عليهالسلام) در سال 114 يا 117 ق. به تحريك هشام بن عبدالملك به شهادت رسيد و در كنار پدرش حضرت سجاد(عليهالسلام) در بقيع دفن شد.
4. امام صادق(عليهالسلام)
امام صادق(عليهالسلام) كه ششمين امام معصوم است و مذهب شيعه را با نام او به عنوان مذهب جعفري ميشناسند، در سال 80 يا 83 قمري در مدينه به دنيا آمد و پس از شهادت پدر، رهبري فكري و سياسي شيعيان اصيل پيرو مذهب اماميه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال 148 قمري در قيد حيات بود. در اين مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر ميشدند و مورد ستايش تمامي عالمان عصر خويش بود. در متون ديني شيعه، چندين هزار روايت از آن حضرت در تفسير، اخلاق و به ويژه فقه، رسيده كه باعث عظمت حديث شيعه و موجب تقويت بنيه علمي آن است. امام صادق (عليهالسلام) كوشيد تا شيعيان را در برابر ديگران مسلح به دانش حديث و فقه كند و با انحرافاتي كه ممكن بود در ميان شيعه به وجود آيد، به مبارزه برخيزد. در دوره اين امام نيز جز در چند سال نخست دولت عباسي، فشاري سخت بر شيعيان وجود داشت. منصور، دومين خليفه عباسي، نسبت به امام صادق (عليهالسلام) سخت كينه داشت و عاقبت نيز به نوشته مورخان در 25 شوال سال 148 هجري به تحريك وي مسموم شد و به شهادت رسيد. آن حضرت در كنار جد و پدرش در بقيع به خاك سپرده شد.
در گذشته، قبور اين چهار امام، با قبهاي كه بر فراز آن ساخته شده بود، به عنوان يكي از زيارتگاههاي مسلمانان، به ويژه شيعيان، شناخته ميشد؛ يكي از مشهورترين اين بناها از آن مجدالملك قمي براوستاني وزير بركيارق سلجوقي است كه در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است. اما اين آثار در سالهاي اخير از ميان رفته و قبور ائمه در شكل سادهاي مشخص شده است. (1)
قبر منسوب به حضرت فاطمه(عليهاالسلام)
درباره محل دقيق قبر آن حضرت و اين كه آيا در خانه خود مدفون شده يا در بقيع، نميتوان با قاطعيت اظهار نظر كرد. شواهدي وجود دارد كه نشان ميدهد آن حضرت در بقيع مدفون گرديده، همانگونه كه شواهدي حكايت از آن ميكند كه در خانه خود، كه اكنون در حجره شريفه قرار دارد، دفن شده است. (2) در احاديث امامان شيعه، نوعا محل دفن، خانه خود حضرت معرفي شده است. (3) به همين دليل علماي برجسته شيعه نظير شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسي، ابن طاووس و علامه مجلسي مدفن حضرت را خانه خودش، كه بعدا در مسجد قرار گرفت، ميدانند. (4) محلي كه به عنوان قبر آن حضرت در بقيع مشخص شده، پايينتر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست(شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد كه اينجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.
حضرت فاطمه(عليهاالسلام) يكي از زنان برگزيده عالم شناخته شده و مورد علاقه شديد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بود. درباره آن گرامي، فرزندان و شويش امام علي(عليهالسلام)، فضايل بيشماري از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) نقل شده است؛ يكي از آنها همان روايت مشهور است كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) او را پاره تن خود خواند و آزار به او را آزار در حق خود شمرد. حضرت فاطمه(عليهاالسلام)، پس از ماجراي سقيفه، به مخالفت با حاكميت وقت پرداخت و در باقي عمر خويش، حاضر به حرف زدن با آنان نشد. آن حضرت وصيت كرد تا دور از چشم آنان و در شب دفن شود و اين كار را به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلوميت خود در برابر خلفا انجام داد.
قبه بنات الرسول
از جمله مدفون شدگان بقيع، سه دختر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) هستند كه پيش از اين، قبهاي بر فراز قبر آنان قرار داشته و به نام قبه بنات الرسول مشهور بوده است.
رقيه: وي همسر عثمان بن عفان بود و با او در مدينه زندگي ميكرد. زماني كه جنگ بدر رخ داد، او گرفتار مرض سختي بود و تا قبل از رسيدن پدر به مدينه، درگذشت. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) او را در بقيع دفن كرد.
ام كلثوم: وي پس از رقيه، به همسري عثمان بن عفان در آمد. وي نيز در سال نهم هجرت درگذشت و در بقيع دفن شد.
زينب: او همسر ابوالعاص بن ربيع بود. پس از هجرت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به مدينه، در مكه نزد همسرش نگه داشته شد. ابوالعاص در جنگ بدر در كنار مشركان شركت كرد و اسير شد. زينب گلوبند خود را به عنوان فديه فرستاد. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرمود تا گلوبند را پس فرستادند و ابوالعاص را نيز به شرطي آزاد كرد كه همسرش را طلاق دهد و راهي مدينه كند، و بدين ترتيب زينب به رسول خدا(صلي الله عليه و آله) ملحق شد. چند سال بعد، ابوالعاص ايمان آورد و به مدينه آمد و مجددا با زينب ازدواج كرد. زينب در سال هشتم هجرت درگذشت.
اين سه خواهر در كنار يكديگر دفن شدهاند و همانگونه كه اشاره شد، قبر آنها قبهاي داشته و به عنوان يكي از زيارتگاههاي مدينه در بقيع بوده است.
همسران رسول خدا(صلي الله عليه و آله)
بيشتر همسران آن حضرت، در بقيع و در كنار يكديگر مدفون شدهاند. برخي از آنها عبارتند از: زينب فرزند خزيمه(متوفاي سال 4 ه.)؛ ريحانه فرزند زبير(متوفاي 8 ه.)؛ ماريه قبطيه(متوفاي 16 ه.)؛ زينب بنت جحش(متوفاي 20 ه.)؛ ام حبيبه دختر ابوسفيان(متوفاي 42 يا 44 ه.)؛ حفصه دختر عمر(متوفاي 45 ه.)؛ سوده(متوفاي 50 يا 54 ه.)؛ صفيه دختر حيي بن اخطب يهودي(متوفاي 50 ه.)؛ جويريه فرزند حارث(متوفاي 50 يا 56 ه.)؛ عايشه دختر ابوبكر(متوفاي 57 يا 58 ه.) عايشه علاقهمند بود تا در كنار رسول خدا(صلي الله عليه و آله) دفن شود، اما خودش گفت به خاطر آنچه پس از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) انجام دادهام، از دفن شدن پيش آن حضرت شرم دارم. و لذا در بقيع دفن شد؛ امسلمه (متوفاي سال 61 ه.) بهترين همسر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) پس از خديجه و از حاميان ولايت اميرمؤمنان بود. (5)
مقبره ابراهيم
تنها فرزند پسر، كه در مدينه نصيب رسول خدا(صلي الله عليه و آله) شد، ابراهيم بود كه از مادري به نام ماريه قبطيه به دنيا آمد. اين زن را حاكم مصر به رسم هديه براي رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرستاده بود. ابراهيم در ذيحجه سال هشتم هجرت متولد شد. با تولد او موجي از شادي و سرور مدينه را فرا گرفت، بطوري كه محل تولد ابراهيم، به عنوان مشربه ام ابراهيم تا همين اواخر نيز از آثار ديني مدينه به شمار ميرفت. اما پس از گذشت قريب يك سال، ابراهيم درگذشت و رسول خدا(صلي الله عليه و آله) را در غم فقدان فرزند خود شديدا اندوهگين كرد.
ابراهيم در كنار عثمان بن مظعون، كه ياري فداكار و مورد علاقه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود، مدفون شد.
فاطمه بنت اسد
اين مادر، از زنان بسيار محبوب نزد رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وي آنقدر عظمت داشت كه بنابر اخبار فراوان، به اندرون خانه كعبه رفت و اميرمؤمنان، علي(عليهالسلام) را در آن مكان مقدس به دنيا آورد. او به عنوان همسر ابوطالب در سرپرستي رسول خدا(صلي الله عليه و آله) شريك بود و آن حضرت فاطمه بنت اسد را چون مادر خويش ميدانست. وي از نخستين زنان مسلمان در مكه بود و پس از هجرت، همراه فرزندش امام علي(عليهالسلام) در مدينه زندگي ميكرد. به هنگام رحلتش، رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به شدت متاثر شد و بر وي نماز خواند و در حالي كه ميگريست، او را در قبر نهاد. محتمل است قبري كه در نزديكي قبور ائمه(عليهمالسلام) قرار دارد، از آن فاطمه بنت اسد باشد.
در روايتهاي ديگر، محل دفن وي در نزديكي قبر سعد بن معاذ و ابوسعيد خدري دانسته شده است.
عباس بن عبد المطلب
عباس عموي پيامبر(صلي الله عليه و آله) بود و در حوادثي كه در مكه بر اسلام گذشت، در جمع بنيهاشم از مدافعان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به شمار ميرفت. وي از اشراف مكه تلقي ميشد و روحيه اشرافي نيز داشت. در عين حال، پس از آن كه اسلام آورد و به دليل كمكي كه در جمع بنيهاشم به رسول خدا(صلي الله عليه و آله) كرده بود و نيز به عنوان عموي آن حضرت، مورد علاقه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وي بعد از رحلت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به اميرمؤمنان(عليهالسلام) وفادار بود و در سال 33 هجري قمري در عهد خلافت عثمان بدرود حيات گفت. بني عباس از نسل او هستند.
ديگر مدفون شدگان بقيع
پيش از اين اشاره كرديم كه بقيع مدفن هزاران تن از صحابه، تابعين و بزرگان اسلام است. قبور بسياري از آنان نامشخص و برخي نيز مشخص است.
محمد بن علي
محمد حنفيه فرزند بزرگوار اميرمؤمنان(عليهالسلام) است. وي مورد علاقه پدر بود و در جنگهاي اميرمؤمنان(عليهالسلام) با ناكثين، قاسطين و مارقين در كنار آن حضرت شركت داشت. وي در سال 80 هجري درگذشت.
عقيل بن ابي طالب
وي فرزند ابوطالب و بيست سال بزرگتر از اميرمؤمنان(عليهالسلام) بود و از نسب شناسان معروف زمان خويش شمرده ميشد. (6)
عبدالله بن جعفر
جعفر بن ابي طالب همان كسي بود كه سرپرستي مهاجران حبشه را به عهده داشت و پس از بازگشت، در جنگ مؤته به شهادت رسيد. عبدالله، فرزند بزرگ وي، همسر زينب دختر اميرمؤمنان (عليهالسلام) و مردي با گذشت بود. تني چند از فرزندانش در كربلا به شهادت رسيدند. او در سال 80 درگذشت.
اسماعيل بن جعفر الصادق(عليهالسلام)
اسماعيل فرزند بزرگ امام صادق(عليهالسلام) بود كه پيش از پدر درگذشت. يكي از فرقههاي اسلام كه به نام اسماعيليه شناخته ميشود، از معتقدان به امامت او و فرزندانش هستند. مقبره اسماعيل تا ده - پانزده سال پيش بيرون از بقيع قرار داشته است. چنين اظهار شده كه قبر را به داخل بقيع منتقل كردهاند.
شاهدي عيني گفت شبي خود ناظر بوده كه مقبره را خراب كردند و محتويات قبر را به داخل بقيع انتقال دادند.
صفيه
صفيه دختر عبدالمطلب و عمه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وي از زنان با شهامت صدر اسلام به شمار ميرفت و در جريان جنگ احزاب، در داخل شهر، يك يهودي را كه براي يهوديان بني قريظه جاسوسي ميكرد، به قتل رساند.
عاتكه
عاتكه نيز دختر عبدالمطلب و از عمههاي رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وي همان است كه در مكه، پيش از جنگ بدر، خوابي بدين مضمون ديد كه قريش جگرگوشههاي خود را از دست ميدهد. اما ابوجهل او را مورد تمسخر قرار داد و از قضا در بدر، قريش بيشترين بزرگان خود و از جمله ابوجهل را از دست داد.
اين دو خواهر در كنار يكديگر دفن شدهاند و در گذشته بقعهاي داشتهاند كه به نام «بقيع العمات» شناخته ميشد، و اكنون اثري از آن بر جاي نمانده است.
برگرفته از کتاب آثار اسلامي مكه و مدينه: رسول جعفريان
